Analiza – rozkładanie na części materiału wzrokowego (wyrazy, obrazki) lub słuchowego (słowa, zdania, dźwięki). Przykłady: dzielenie zdań na wyrazy, dzielenie słów na głoski lub sylaby.
Analizator kinestetyczno – ruchowy – odbiera z powierzchni skóry, mięśni oraz ścięgien bodźce nerwowe, informujące o położeniu ciała, ruchach kończyn, dotyku, ucisku oraz innych doznaniach płynących z ciała, np. doznania dotykowo – kinestetyczne z poruszającej się ręki trzymającej długopis podczas pisania.
Analizator słuchowy – służy do odbioru bodźców słuchowych, w tym dźwięków mowy, ich spostrzegania oraz zapamiętywania, uczestniczy w porozumiewaniu się za pomocą mowy.
Analizator wzrokowy – odpowiada za odbiór, analizę oraz interpretację informacji wizualnych. Podczas czytania sprowadza się on do spostrzegania tekstu, wyodrębniania z niego wyrazów, a w nich liter, odróżniania podobnych liter, zapamiętywania ich i rozpoznawania. Podczas pisania zachodzi proces przypominania sobie kształtu liter, sposobu ich łączenia i konstruowanie tekstu rozplanowanego na kartce zeszytu.
Aparat artykulacyjny – zespół narządów mowy odpowiedzialnych za artykulację. Składa się z jamy ustnej, jamy nosowej, jamy gardłowej.
Deficyty rozwojowe – obniżona sprawność niektórych funkcji psychomotorycznych w stosunku do wieku dziecka; deficyty parcjalne obejmują większy obszar czynności, na przykład mowy lub motoryki; deficyty fragmentaryczne obejmują mniejszy obszar czynności, na przykład tylko mowy czynnej lub motoryki rąk.
Dojrzałość szkolna – inaczej gotowość szkolna; to poziom rozwoju umysłowego, fizycznego i emocjonalno – społecznego, którego osiągnięcie przez dziecko pozwala na podjęcie nauki w szkole.
Dysgrafia – trudności w opanowaniu poprawnej formy graficznej pisma, poziom graficzny pisma znacznie utrudnia jego odczytanie; występują takie zniekształcenia jak: niedokładności w odtwarzaniu liter, brak połączeń liter w wyrazie, nieprawidłowe proporcje liter, brak należytego odstępu między literami i wyrazami.
Dyskalkulia – specyficzne trudności w uczeniu się matematyki, rozpoznaje się u dzieci, których poziom umiejętności liczenia jest znacznie niższy od oczekiwanego w stosunku do wieku, jednak przy prawidłowym rozwoju intelektualnym.
Dyslalia – wada wymowy dotycząca artykulacji; nieprawidłowa realizacja jednej głoski, kilku głosek, a nawet wszystkich lub prawie wszystkich od razu.
Dysleksja – specyficzne trudności w czytaniu.
Dysleksja rozwojowa – to zespół specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu, ujawniających się od początku nauki pisania i czytania. Ich przyczyną jest nieharmonijny rozwój psychomotoryczny, przejawiający się zaburzeniem rozwoju określonych funkcji poznawczych i motorycznych i ich integracji. Występują u dzieci z normą intelektualną oraz sprawnymi narządami ruchu i zmysłami wzroku oraz słuchu. Rozwijają się mimo posiadanej wiedzy, odpowiedniej motywacji do pracy oraz systematycznych ćwiczeń.
Dysortografia – specyficzne trudności w opanowaniu poprawnej pisowni (mimo znajomości zasad); przejawiają się przez popełnianie błędów typowo ortograficznych, a także specyficznych, takich jak: mylenie liter, opuszczanie lub dodawanie liter i sylab, pisanie liter i cyfr zwierciadlanie.
Dystraktory – różnorodne bodźce zewnętrzne rozpraszające uwagę, wymagające zignorowania, ale wyzwalające tendencję do błędnego reagowania (np. dźwięki w klasie szkolnej, odciągające uwagę ucznia od treści przekazywanych przez nauczyciela).
Funkcje poznawcze – o procesy poznawcze, dzięki którym odbieramy, przetwarzamy, interpretujemy oraz przechowujemy informacje napływające z otoczenia. Do podstawowych procesów poznawczych należą: percepcja, uwaga, pamięć, myślenie.
Integracja Sensoryczna – jest to proces neurologiczny, w którym mózg odbiera pochodzące ze wszystkich zmysłów informacje, rozpoznaje je, interpretuje, segreguje oraz łączy ze sobą i wcześniejszymi doświadczeniami, w celu wykorzystania ich do wytworzenia adekwatnej reakcji organizmu, uwzględniającej zmieniające się warunki otoczenia. Inaczej, jest to taka organizacja wrażeń, by mogły zostać właściwie użyte do celowego, efektywnego działania.
Inteligencja ogólna – poziom ogólnego rozwoju funkcji poznawczych i ich współdziałanie (procesy myślowe, pamięciowe, umiejętności werbalne i percepcyjne). Przykładowo: pisanie ze słuchu to współdziałanie uwagi, analizy i syntezy wzrokowej, słuchowej oraz ruch ręki piszącej.
Koncentracja uwagi – to nastawienie i kierowanie uwagi na określony bodziec, skupienie się na jakiejś określonej rzeczy lub czynności.
Koordynacja wzrokowo – ruchowa – to umiejętność skoordynowania ruchów ręki lub całego ciała z ruchami gałek ocznych.
Lateralizacja – to funkcjonalna przewaga stronna ciała człowieka, a więc większa sprawność jednej strony ciała od drugiej. Nie ogranicza się ona wyłącznie do pracy rąk (choć w czynnościach manualnych najłatwiej ją obserwować), ale dotyczy również nóg oraz parzystych narządów zmysłów: wzroku i słuchu. Jest pochodną dominacji półkulowej mózgu. Wyróżniamy następujące rodzaje lateralizacji: jednorodna – może być prawostronna (dominują kończyny i narządy zmysłów po tej samej – prawej stronie ciała, wskazuje na dominację półkuli lewej) lub lewostronna (czyli analogicznie – po lewej stronie ciała i świadczy o dominacji półkuli prawej); niejednorodna (inaczej zwana skrzyżowaną) – polega na wyraźnej czynnościowej przewadze narządów ruchu i zmysłu, ale nie po tej samej stronie ciała (np. dominuje ręka lewa, a noga, oko i ucho prawe) oraz nieustalona – brak ustalonej dominacji poszczególnych narządów ruchu i zmysłu.
Motoryka duża – prawność fizyczna całego ciała, wyrażająca się poprzez bieganie, skakanie, pokonywanie przeszkód, rzucanie, celowanie itp.; utrzymywanie równowagi i koordynacja ruchów.
Motoryka mała – sprawność ruchowa dłoni i palców umożliwiająca wykonywanie precyzyjnych czynności, takich jak: chwytanie przedmiotów, rysowanie, pisanie, zapinanie guzików, zawiązywanie butów, lepienie z plasteliny itp.
Motywacja – mechanizmy odpowiedzialne za uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie oraz zakończenie danego zachowania (np. uczenia się).
Motywacja wewnętrzna – tendencja do podejmowania i kontynuowania działania ze względu na samą jego treść (np. motywacja do uczenia się zostaje wzbudzona przez samą ciekawość dziecka, chęć zdobycia wiedzy itp.).
Motywacja zewnętrzna – tendencja do podejmowania i kontynuowania działania ze względu na zewnętrzne czynniki, np. będące jego konsekwencją (m.in. obiecana nagroda za naukę).
Mowa bierna – zasób słów, których znaczenie dana osoba rozumie, ale niekoniecznie musi ich używać w codziennej komunikacji.
Mowa czynna – zbiór słów, którymi posługuje się dana osoba w celu porozumiewania się – wypowiada je lub pisze (słownictwo oraz umiejętność budowania zdań).
Mutyzm – niemożność posługiwania się mową, przy zachowanym jej rozumieniu z przyczyn psychologicznych. Występuje u osób, które mówiły, mają sprawne narządy mowne i nieuszkodzone ośrodki mózgowe mowy.
Mutyzm wybiórczy – (selektywny, częściowy) – rodzaj mutyzmu, który występuje tylko w pewnych sytuacjach lub wobec pewnych osób.
Myślenie abstrakcyjne – to myślenie za pomocą pojęć abstrakcyjnych (stanowiących formę odbicia rzeczywistości w umyśle, odzwierciedlającą jej istotne elementy, kształtuje się w procesie praktyki, rozwoju języka-myślenia) bez opierania się na właściwościach i cechach przedmiotów danych bezpośrednio w spostrzeżeniu. Pojęcie to znaczenie nazwy, myślowy odpowiednik zespołu istotnych cech przedmiotów, do których dana nazwa się odnosi.
Myślenie arytmetyczne – zdolność wykonywania w pamięci podstawowych operacji matematycznych.
Myślenie logiczne – proces poznawczy, dzięki któremu są odzwierciedlane ogólne cechy zjawisk i symboli oraz stosunki między nimi; operacje dokonywane w myśleniu logicznym to m.in.: analiza i synteza, porównanie, uogólnianie, wnioskowanie.
Myślenie przyczynowo – skutkowe – proces poznawczy, dzięki któremu człowiek posiada zdolność do wyszukiwania przyczyn pewnych stanów rzeczy, wskazywania następstw określonych zdarzeń, przewidywania konsekwencji, porządkowania wydarzeń (wykorzystywane np. w układaniu historyjek obrazkowych).
Nadwrażliwość – czyli obronność sensoryczna, może dotyczyć każdego systemu: dotykowego, wzrokowego, słuchowego, przedsionkowego, rzadko – propriocepcji. Wiąże się z nietolerancją na pewien rodzaj bodźców, które odbierane są jako nieprzyjemne oraz wygórowanymi, nieadekwatnymi reakcjami na nie (obniżony próg pobudliwości). Jest deficytem neurofizjologicznym, a bywa mylnie interpretowana jako problem natury emocjonalnej, ze względu na towarzyszące jej często zachowania takie jak nadpobudliwość, zaburzenia koncentracji uwagi, czasem nawet agresja, itp.
Niepełnosprawność intelektualna – definiuje się jako obniżone możliwości intelektualne, niski iloraz inteligencji (poniżej 70 w skali Wechslera) oraz ograniczoną możliwość przystosowania społecznego. W zależności od uzyskanego wyniku niepełnosprawność dzieli się na: – niepełnosprawność intelektualną w stopniu lekkim – niepełnosprawność intelektualną w stopniu umiarkowanym – niepełnosprawność intelektualną w stopniu znacznym – niepełnosprawność intelektualną w stopniu głębokim
Niepełnosprawność sprzężona – występowanie u dziecka niesłyszącego lub słabosłyszącego, niewidomego lub słabowidzącego, z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją, z niepełnosprawnością intelektualną albo z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera, co najmniej jeszcze jednej z wymienionych niepełnosprawności. Muszą wystąpić przynajmniej dwa rodzaje niepełnosprawności spośród pięciu. (Np. dziecko z niepełnosprawnością intelektualną i niepełnosprawnością ruchową).
Obniżona sprawność grafomotoryczna – obniżenie sprawności motoryki małej, przejawiające się w trudnościach w pisaniu; jej objawy to: wolne tempo pisania, niechęć do prac pisemnych i rysowania, zaburzona forma graficzna pisma, mała estetyka prac pisemnych i graficznych.
Obniżona sprawność manualna – to opóźnienie lub nieprawidłowy rozwój motoryki małej, objawiający się opóźnieniem rozwoju praksji oraz niską sprawnością ruchową w formie małej precyzji drobnych ruchów; objawia się np. poprzez późne nabywanie umiejętności samoobslugowych (ubieranie się, wiązanie sznurowadeł, zapinanie guzików), trudności w posługiwaniu się nożyczkami; pociąga za sobą obniżoną sprawność grafomotoryczną.
Opóźniony rozwój mowy – późniejsze (o około sześć lub więcej miesięcy) pojawienie się poszczególnych etapów rozwoju mowy. Rozwój mowy różni się od prawidłowego rozwoju mowy zarówno w aspekcie ilościowym czasu, jak i jakościowym tzn. w sensie biernie i czynnie opanowanych elementów mowy w określonym czasie. Wyróżniamy samoistny opóźniony rozwój mowy (SORM), którego przyczyny są związane z indywidualnym tempem i rytmem rozwoju dziecka oraz niesamoistny opóźniony rozwój mowy (NORM), będącego następstwem zaburzeń o określonej etiologii np. zaburzenia rozwoju psychoruchowego.
Orientacja przestrzenna – umiejętność rozpoznania otaczającej nas przestrzeni, określenie jej wielkości, kształtu oraz wielkości i kształtu wypełniających ją przedmiotów, ich rozmieszczenia oraz własnej pozycji w stosunku do każdego z nich. Zaburzenia orientacji przestrzennej przejawiają się brakiem orientacji w lewej i prawej stronie własnego ciała oraz w kierunkach przestrzeni (w lewo, w prawo, do przodu, do tyłu, w górę, w dół); związane są z nimi trudności w rysowaniu, czytaniu, pisaniu (mylenie liter i cyfr o podobnych kształtach, pisanie od prawej do lewej strony).
Pamięć długotrwała – magazynuje informacje w sposób trwały lub przez bardzo długi czas; ma nieograniczoną pojemność.
Pamięć fonologiczna – pozwala na zapamiętanie informacji językowej na czas potrzebny do jej przetworzenia.
Pamięć krótkotrwała – utrzymuje się przez pewien czas po zadziałaniu bodźca (od kilku sekund lub minut do nawet kilku godzin); ma ograniczoną pojemność, wymaga ciągłych powtórzeń i łatwo ulega zaburzeniu, dawne niepowtarzane informacje są w niej wypierana przez nowe.
Pamięć operacyjna (robocza) – tanowi podsystem pamięci krótkotrwałej, to zbiór procesów pozwalających na przechowywanie i przetwarzanie tymczasowych informacji, których potrzebujemy w naszym mózgu podczas przeprowadzania jakiegoś zadania.
Pamięć słuchowa – zdolność do utrwalania i przypominania informacji odbieranych drogą słuchową – informacji dźwiękowych; zapamiętywanie spostrzeżeń słuchowych werbalnych i niewerbalnych, dzięki temu następuje przyswajanie wiedzy
Pamięć wzrokowa – zdolność do rozpoznawania i rozróżniania bodźców wzrokowych, a także do interpretowania w odniesieniu do poprzednich doświadczeń.
Percepcja słuchowa – zdolność do odbioru dźwięków, ich rozpoznawania i różnicowania oraz interpretowania przez odniesienie do poprzednich doświadczeń; odbiór słyszanych dźwięków możliwy jest dzięki sprawnie działającemu analizatorowi słuchowemu.
Percepcja wzrokowa – zdolność do odbioru bodźców wzrokowych, ich rozpoznawania i rozróżniania oraz interpretowania przez odniesienie do poprzednich doświadczeń; możliwa dzięki dobrej sprawności analizatora wzrokowego.
Podwrażliwość – wiąże się z obniżoną reaktywnością na pewien rodzaj bodźców sensorycznych – układ nerwowy ma trudności z rejestracją dopływających informacji. W związku z tym dziecko reaguje zazwyczaj dopiero przy silnych bodźcach lub dużej ich ilości. W zachowaniu może przejawiać się tym, że aktywnie poszukują danej stymulacji – potrzebują dużo wrażeń, nigdy nie mają dość, lubią intensywne doznania lub też mogą być wycofane, apatyczne, opóźnione reakcje na bodźce sensoryczne.
Praksja – jest to umiejętność zaplanowania i wykonania nieznanego wcześniej, a więc niewyćwiczonego zadania ruchowego. Problemy w zakresie planowania ruchu nazywane są dyspraksją.
Przekraczanie linii środkowej ciała – zdolność oczu, głowy, rąk i nóg do swobodnego przekraczania linii symetrii ciała. Problemy w tym zakresie skutkują słabym opanowaniem schematu ciała, rozwojem koordynacji i percepcji wzrokowej (trudnościami w czytaniu, pisaniu, rysowaniu).
Przetwarzanie wzrokowo – przestrzenne – zdolność dostrzegania wzorów i zależności w materiale wizualnym, tworzenia całości z wielu bodźców wzrokowych oraz orientacja w przestrzeni.
Rozwój harmonijny – występuje, gdy poszczególne sfery rozwijają się w podobnym tempie, są na podobnym poziomie.
Rozwój nieharmonijny – występuje, gdy poszczególne sfery rozwijają się w różnym tempie, pojawiają się dysproporcje pomiędzy sferami: jedne sfery rozwijają się w tempie przeciętnym, a inne w tempie opóźnionym lub przyspieszonym, np. opóźniona mowa.
Rozwój psychoruchowy – następujące w toku rozwoju ciągłe zmiany progresywne, w których motoryka jest ściśle powiązana z psychiką (całokształtem czynności poznawczych i emocjonalno-motywacyjnych); postępuje od chwili urodzenia się dziecka i przechodzi przez kolejne stadia, w których dziecko osiąga coraz wyższy poziom sprawności poszczególnych funkcji.
Ryzyko dysleksji – występowanie u dzieci do okresu wczesnoszkolnego (do 9 r. ż) pewnych objawów, sygnalizujących możliwość wystąpienia w przyszłości specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu. Przed ukończeniem I etapu edukacyjnego NIE diagnozuje się dysleksji rozwojowej.
Selektywność uwagi – to zdolność do świadomego kierowania uwagi na to, co jest istotne dla wykonywanego aktualnie zadania z jednoczesnym ignorowaniem dystraktorów.
Słuch fonemowy – zdolność wyróżniania głosek oraz różnicowania głosek o podobnym brzmieniu w słyszanych wyrazach (np. kosa- koza -> s – z). Zaburzenia słuchu fonemowego to trudności w postrzeganiu dźwięków mowy, czyli w odróżnianiu głosek.
Synteza – scalanie materiału wzrokowego (wyrazy, obrazki) lub słuchowego (słowa, zdania, dźwięki).
System dotykowy – jest zmysłem najwcześniej się rozwijającym i dojrzewającym, pierwotnym. Receptory czuciowe (ciałka Paciniego, Meissnera, wolne zakończenia nerwowe) rozmieszczone są na całym obszarze skóry, będącej najobszerniejszym narządem ciała. Struktury umiejscowione w skórze oraz na jej powierzchni odbierają wrażenia lekkiego i głębokiego dotyku czy nacisku, wibracji, ciepła, zimna, bólu i przesyłają te informacje do mózgu. Istnieją dwa rodzaje doznań czuciowych: dotyk pierwotny – dający ogólną świadomość bycia dotykanym oraz dotyk różnicujący – późniejszy ewolucyjnie, pozwalający na dokładne różnicowanie czuciowe (np. faktura, kształt). Zmysł ten jest ważny dla naszego przetrwania (ssania, przełykania, eksplorowania otoczenia i reagowania na nie). Jest też podstawą właściwego rozwoju emocjonalnego, umysłowego i ruchowego dziecka. Wpływa min. na prawidłowe tworzenie się schematu ciała, planowanie motoryczne, umiejętności z zakresu motoryki małej, uwagę i pobudzenie, pozwala na percepcję dotykową bez udziału wzroku.
System proprioceptywny – nazywany potoczenie czuciem głębokim. Proprioceptory znajdują się w mięśniach, stawach, ścięgnach, oczach, uszach. Informują mózg o tym, co robi człowiek (czy porusza się, czy stoi, gdzie znajduje się w przestrzeni). Dzięki proprioceptorom mięśnie oraz ścięgna stają się coraz silniejsze i stabilniejsze. Wrażenia pochodzące z tego systemu są ważne min. w kształtowaniu schematu ciała, kontroli, płynności i planowaniu ruchu (m.in. umiejętności dozowania odpowiedniej siły do wykonania danego ruchu), utrzymywaniu stabilizacji posturalnej, właściwym napięciu mięśniowym, kształtowaniu poczucia bezpieczeństwa emocjonalnego.
System przedsionkowy – zwany jest też zmysłem równowagi, rozwija się od wczesnego okresu wewnątrzłonowego. Znajduje się w uchu wewnętrznym i obejmuje trzy pary kanałów półkolistych, woreczek i łagiewkę. Kanały usytuowane są w trzech różnych płaszczyznach: horyzontalnej, przedniej oraz tylnej i reagują na przyspieszenie kątowe – w zależności od położenia głowy podczas rotacji, jeden, dwa lub wszystkie trzy kanały są aktywizowane. Drugi typ receptorów, umieszczonych w woreczku i łagiewce, reaguje na przyspieszenie liniowe. Liniowy ruch obejmuje poruszanie się do przodu i do tyłu, do góry i do dołu oraz w bok po linii prostej. Łagiewka reaguje również na siłę grawitacji, woreczek natomiast uważa się za receptor wibracji. Jest bazowym układem w terapii integracji sensorycznej ze względu na liczne neuroanatomiczne powiązania z innymi układami, min słuchowym i wzrokowym. Receptory układu przedsionkowego uważane są za najbardziej wrażliwe spośród wszystkich narządów zmysłów, a ich rolę w rozwoju dziecka trudno przecenić. Doznania płynące z wykonywanych przez dziecko ruchów umożliwiają mu coraz lepsze poznawanie własnego ciała, jego granic i możliwości oraz relacji z otoczeniem. Prawidłowa praca systemu przedsionkowego wpływa na bezpieczeństwo grawitacyjne, ruch i równowagę, napięcie mięśniowe, postawę, ruchy gałek ocznych, obustronną koordynację, przetwarzanie słuchowo-językowe, przetwarzanie wzrokowo-przestrzenne, planowanie ruchu, poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego.
Tempo uczenia się wzrokowo – ruchowego – szybkość uczenia się pisania symboli graficznych opartego na koordynacji oka i ręki; uzależnione jest od prawidłowej sprawności manualnej i ustalonej lateralizacji; często obniżone u osób z dysleksją.
Umiejętności fonologiczne – operacje w zakresie operowania cząstkami fonologicznymi, takimi jak głoski, sylaby, logotomy (cząstki wyrazów, które nie są sylabami ani głoskami). Przykłady: wyodrębnianie zdań z potoku wypowiedzi, słów ze zdań, sylab i głosek ze słów, a także scalanie słów z głosek i sylab, dodawanie, pomijanie oraz przestawianie głosek i sylab. Zaburzenia umiejętności fonologicznych to trudności w operowaniu wyżej wymienionymi cząstkami fonologicznymi mowy.
Uwaga – funkcja poznawcza umożliwiająca selektywny odbiór informacji, czujne oczekiwanie na istotne informacje, aktywne przeszukiwanie pola percepcyjnego oraz kontrolę czynności odbywających się w tym samym czasie.
Wada wymowy – odstępstwa od ogólnopolskich norm wymawianiowych. To kategoria zaburzeń, których istotą jest nieprawidłowa realizacja dźwięków mowy.
Wczesne wspomaganie rozwoju – zintegrowane działania profilaktyczne, diagnostyczne, terapeutyczne i medyczne, mające na celu stymulowanie funkcji odpowiedzialnych za rozwój psychomotoryczny i społeczny małego dziecka niepełnosprawnego. Są realizowane od chwili wykrycia niepełnosprawności dziecka do czasu podjęcia nauki w szkole. WWR jest organizowane na podstawie opinii o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju wydanej przez Zespół Orzekający PPP.
Zaburzenie rozwojowe – klasa zaburzeń dziecięcych, charakteryzujących się poważnym zniekształceniem funkcjonowania społecznego, poznawczego, ruchowego i językowego. Zaburzenia rozwojowe możemy podzielić ze względu na: rodzaj, rozległość (globalne, fragmentaryczne), głębokość (stopień nasilenia objawów), dynamikę (trwałe, przejściowe), etiologię (wrodzone, nabyte), charakter (organiczne, funkcjonalne czyli czynnościowe).